Czym jest ekslibris?

Definicja ekslibrisu

Czym jest exlibris? Nazwa pochodzi od łacińskiej frazy ex libris i dosłownie oznacza „z książek”. Dlaczego z książek? Exlibrisy były do ​​nich wstawiane. Niektóre stare exlibrisy można zobaczyć w starych drukach gromadzonych w bibliotekach i muzeach.

Tradycyjnie rozumiany ekslibris to niewielki druk graficzny* , którego pole składu wypełnia dedykacja utworzona z określenia ex libris lub jednej z jego alternatyw, np. ex bibliotheca , ex numismaticis, z książek , która związana jest z imieniem i nazwiskiem właściciela, czyli osoby zamawiającej ekslibris. Miejsce na nazwisko danej osoby można zastąpić nazwą instytucji, np. biblioteki, muzeum, rady. Takie druki naklejano na wewnętrzną stronę okładki książki w celu udokumentowania własności danego tomu w ramach danego księgozbioru.
Koncepcja ekslibrisu sięga czasów pojawienia się pierwszych książek drukowanych na początku drugiej połowy XV wieku w Niemczech. Miał on chronić książkę przed zgubieniem, wyrażać dumę właściciela z posiadania książki, a także ją zdobić. Przez kilka stuleci ekslibris pełnił funkcję okładki książki. Jednakże druga połowa XIX wieku przyniosła upadek i zanik tej formy zdobienia własności książki. Z drugiej strony, na szczęście, nie została ona całkowicie zapomniana. Początek XX wieku nie tylko przyniósł odrodzenie idei ekslibrisu, ale także jej emancypację. Ekslibris zaczął tracić swoją funkcję użytkową, by odkleić się od książki i stać się dedykowaną miniaturą graficzną, pełniącą funkcję obiektu kolekcji i wystaw.

Obecnie nazwę exlibris stosuje się zamiennie z terminami „dedykowana miniatura graficzna” lub ekslibris.

Funkcja, którą dawniej pełnił exlibris, należy teraz do prostej i bardzo popularnej pieczęci bibliotecznej. Informuje ona o przynależności książki do danej biblioteki lub księgozbiorów innych instytucji. Ponadto najpopularniejszą formą oznakowania zbiorów prywatnych był zawsze podpis osobisty właściciela.

*Odbitka graficzna – to efekt końcowy bardzo żmudnego procesu twórczego, który na ogół polega na grawerowaniu rysunku na płycie, np. miedzianej, przy użyciu specjalistycznych rylców, a następnie pokryciu przetworzonej płyty specjalną farbą i wykonaniu odbitki na papierze. Proces kopiowania odbywa się ręcznie lub za pomocą prasy.

Liczba odbitek uzyskanych z jednej płyty zależy od rodzaju wybranej techniki graficznej.

Pochodzenie ekslibrisów

Powszechnie uważa się, że najstarszym znakiem własności w historii ludzkości jest fajansowa tabliczka z Egiptu z XIV wieku p.n.e. Zawierała imię faraona z XVIII wieku – Amenhotepa III i była przytwierdzona do zwojów papirusów należących do egipskiego władcy (w zbiorach British Museum Library). Specjaliści określili ją jako protoplastę ekslibrisu.

Średniowiecze charakteryzuje zwyczaj malowania herbów rodzinnych na kodeksach rękopisów. Zdobiono je wyrafinowanymi bordiurami i inicjałami pokrytymi złotem lub srebrem, a także żywymi, kolorowymi farbami. Uważa się je za kolejny etap ewolucji ekslibrisów i nazywa się je proto-ekslibrisami.

Najstarszy zachowany polski protoe-kslibris ma formę herbu Bogorii i jest zilustrowany na odwrocie pierwszej strony arkusza Biblii z 1414 r., należącej do Jarosława z Bogorii i Skotnik, wicekanclerza Akademii Bolońskiej (w zbiorach Biblioteki Kapituły Gnieźnieńskiej).

Exlibrisy drukowane

Kamieniem milowym dla rozwoju zarówno książki, jak i ekslibrisu było wynalezienie techniki drukarskiej przez Johannesa Gutenberga (Niemcy) około połowy XV wieku. Pierwsze drukowane książki, tzw. inkunabuły, odzwierciedlały pismo odręczne, natomiast ich przynależność określano za pomocą malowanych herbów rodzin ich właścicieli.

Im bardziej udoskonalano technikę drukarską, tym szybciej wykonywano proces drukowania, przyczyniając się tym samym do wzrostu produkcji książek i rozwoju zbiorów książek. Malowanie herbów stało się niepraktyczne. Dlatego książki zaczęto oznaczać super-ekslibrisami, które składały się z herbów szlacheckich i monogramów tłoczonych na skórzanej okładce książki za pomocą metalowego tłoka. Proces tłoczenia wykonywano jako tzw. tłoczenie na ślepo, tzn. było kolorowe, złote lub w kolorze podłoża.

Za okres największej popularności superekslibrisu uważa się wiek XVI i XVII .

Wtedy też pojawił się właściwy ekslibris , który przybrał formę graficznych wydruków wykonanych z drewnianych bloków (drzeworyty) lub miedzianych płyt (ryciny), które naklejano na wewnętrzną stronę okładki książki. Czasami drukowano je bezpośrednio na kartach tomu wraz z tekstem.

Za ojczyznę ekslibrisu uważa się Niemcy. Najstarszy znany drzeworyt namalowany ręcznie pochodzi z 1470 roku i należał do Hilbranda Brandenburga, mnicha opactwa Kartuz w Wirtembergii w Buxheim w Szwabii.

Początki ekslibrisu w Polsce
 

Przypuszcza się, że dwa najstarsze zachowane polskie drzeworyty pochodzą z lat 1516/17. Jeden z nich należał do Macieja Drzewickiego (1467-1535), kanclerza Królestwa Polskiego i arcybiskupa gnieźnieńskiego, natomiast drugi do Krzysztofa Szydłowieckiego (1487-1542), kanclerza Królestwa Polskiego, kolekcjonera kodeksów i ilustrowanych przewodników oraz mecenasa sztuk pięknych. Warto dodać, że polskie ekslibrisy z tamtych czasów wyróżniały się wysokim poziomem artystycznym. Najbardziej charakterystycznym motywem właściwego ekslibrisu z okresu XVI-XVII wieku były herby rodowe, jednak były one bardziej rozbudowane i zróżnicowane pod względem formalnym. Można było spotkać również tarcze z symbolami heraldycznymi podtrzymywanymi przez lwy, gryfy lub orły. Nowym elementem wprowadzonym do kompozycji były wieńce laurowe i palmowe.

XVIII wiek, znany jako epoka oświecenia, był nadal zdominowany przez heraldyczne ekslibrisy, ale prezentowane w bardziej wyrafinowanej i interesującej formie. Kompozycje zostały wzbogacone o elementy architektoniczne, takie jak barokowe konsole i panoplia, pasy z sentencjami i draperie.

Upadek poziomu artystycznego w dziedzinie dekoracji książek i ekslibrisów nastąpił w XIX wieku. Spowodowane było to industrializacją produkcji książek, a co za tym idzie wzrostem nakładów. Miejsce ekslibrisów zaczęły zajmować pieczęcie biblioteczne, które pełniły rolę czysto funkcjonalną, a nie dekoracyjną.

Takie bogactwo różnorodnych form doprowadziło niemal do zaniku ekslibrisów artystycznych.

Odrodzenie XX wieku

Początek XX wieku przyniósł odrodzenie się kultu zdobnictwa książkowego, na co z jednej strony silnie wpłynął rozwój nowoczesnej grafiki jako samodzielnej dyscypliny sztuk plastycznych, z drugiej zaś strony konsolidacja środowisk bibliofilskich, które za podstawowy cel swej działalności uznały ratowanie i ochronę dedykowanych ekslibrisów z epok minionych.

Ekslibrisy były przedmiotem prac najwybitniejszych polskich artystów, takich jak Józef Mehoffer, Stanisław Wyspiański i Franciszek Siedlecki. W tym czasie pojawił się ekslibris wyzwolony z klasycznych, sztywnych form, który zyskał pewien romantyczny urok wyrażany przez widoczne w tle elementy krajobrazu, architektury i regałów, zdobionych girlandami kwiatów, instrumentami muzycznymi i puttami. Walory artystyczne zaczęły stawać się wyłącznym celem. Ponadto można było zaobserwować bardziej intensywne kolory, często wzbogacone złotymi lub srebrnymi detalami.

W Polsce okresu międzywojennego powstawały ekslibrisy o wysokim poziomie artystycznym, tworzone głównie przy użyciu techniki drzeworytu, a ich autorami byli najwybitniejsi graficy tamtych czasów, m.in. Edmund Bartłomiejczyk, Konstanty Brandel, Stefan Mrożewski, Adam Półtawski, Tadeusz Cieślewski Junior.

Oznaczenia technik graficznych stosowanych w opisach ekslibrisów:

                                            

C	intaglio	X	druk wypukły	L	litografia	T	typografia
C1	grawerowanie stali	X1	drzeworyt podłużny	L1	litografia kredkowa	T1	typografia czarno-biała
C2	rytownictwo	X2	drzeworyt diagonalny	L3	cynkografia	T2	typografia dwukolorowa
C3	woda fortis	X3	linoryt	S	serigrafia	Tm	technika mieszana
C4	sucha igła	X4	cięcie ołowiem	S1	sitodruk	Dwa	technika indywidualna
C5	akwatinta	X5	ocynkowany	S2	powielanie	CHAM	Projektowanie wspomagane komputerowo
C6	miękki lakier	X6	ryciny plastyczne z odciskami	P1	cynkowanie liniowe	CGD	Projekt generowany komputerowo
C7	mezzotinta	X7	grawerowanie w kamieniu	P3	fotograwiura	M	monotypia
C8	grawerowanie plastyczne			P7	zrównoważyć		prasowanie na sucho
				P8	fotografia		kolaż